Біяграфія Яна Чачота

Перыяд навучання Чачота i ягоных паплечнікаў у Віленскім універсітэце адпавядаў этапу станаўлення рамантычнага светаўспрымання на тэрыторыі былога Вялікага Княства Літоўскага. Мясцовай адметнасцю з’яўляецца тое, што росквіт рамантычных тэндэнцый у беларускай культуры пачаўся ў сярэдзіне XIX стагоддзя, у той час, калі ў Заходняй Еўропе ўжо панаваў мадэрнізм. Але гэта нi ў якім разе нельга лічыць за «адсталасць» нашага краю ад агульнаеўрапейсіх сацыякультурных працэсаў, наадварот — айчынныя творцы ў пэўным сэнсе даўжэй супрацьстаялі зруйнаванню былой ідэйнай парадыгмы, замацаванай на прыярытэце творчай свабоды, спалучанай з традыцыйнымі нацыянальнымі каштоўнасцямі.

Варта адзначыць, што адным з вытокаў рамантызму на тагачасных беларускіх землях, як i ў шэрагу іншых еўрапейскіх кpaiн, у прыватнасці, у Польшчы, Украіне, Італii, Грэцыі, быў нацыянальна-вызваленчы рух, а таксама інтэнсіўныя працэсы рэгіянальнай самаідэнтыфікацыі. Яны перадвызначылі сацыяльную i нацыянальную заангажаванасць тутэйшай культуры, яе насычанасць адраджэнскімі ідэямі, спрыялі ўсталяванню прыярытэту грамадзянскіх каштоўнасцяў свабоды i роўнасці, фарміравалі этнічна свядомы тып асобы. Адначасова паглыблялася цікавасць да ўнутранага свету чалавека.

3 культам узнёслых жарсцяў, высокіх ідэалаў рамантызм замацоўваў неабходны для далейшага развіцця i ўзбагачэння нацыянальнага мастацтва слова разрыў з бурлескнай традыцыяй. Гэты канцэптуальны момант «аптымістычнага адчування гістарычнай i духоўнай паўнацэннасці беларуса» (паводле Г. Праневіча) у айчыннай літаратуры спрыяў пашырэнню яе ідэйнаэстэтычных даляглядаў, выхаду за межы побытавай апісальнасці, вызваленню ад аднастайнасці i спрошчанасці. Рамантычна iмклiвaя i ўзнёслая змястоўнасць эпoxi садзейнічала фарміраванню грамадскаактыўнай, культурна развітой асобы з моцным адчуваннем нацыянальнай годнасці, веданнем свaix сацыяльных i палітычных правоў.

Рамантызацыя мыслення на Беларусі адбывалася як арганічны i вельмі паслядоўны, у пэўнай ступенi ментальна абумоўлены рух мастацкай свядомасці да хараства i гармоніі, кірунак эмоцый i пачуццяў у сферу ўзвышана-сакральнага i інтымнага ўнутранага свету. Гэты працэс яднаўся з задачамі патрыятычнага зместу — сцвярджэння, узвелічэння i сакралізацыі нацыянальнага быцця, адкрыцця свету новага тыпу ўзвышанай i незалежнай асобы. Надзвычай важную ролю тут адыграла дзейнасць Таварыства філаматаў у Вільні.

У перакладзе з грэчаскай мовы «філамат» — гэта чалавек, які імкнецца да ведаў. Зварот да Антычнасці не выпадковы — дасягненнямі гэтай бліскучай эпoxi сілкавалася не адно пакаленне асветнікаў i паэтаў.

Заўважым, што пачатак XIX стагоддзя на белаpycкix землях вылучаўся сацыяльнай напружанасцю, справакаванай далучэннем усходняй часткі былой Рэчы Паспалітай да Расійскай Імперыі, недарэмна празванай «турмой народаў». У адказ на прыгнятальную палітыку царызму сярод прадстаўнікоў мясцовай шляхты ўзмацняўся пратэстны настрой, а эфектыўнай формай аб’яднання інтэлектуалаў i вольнадумцаў было стварэнне разнастайных таемных таварыстваў.

Вядома, такія суполкі звычайна пераважалі сярод адукаванай моладзі, а большасць яе гуртавалася ў Віленскім універсітэце, дзе пасля ўзнікнення Таварыства філаматаў (аматараў навукі) паўсталі: Таварыства сяброў карыснай забавы або «Прамяністыя», Таварыства філарэтаў або Навуковае таварыства. Зрэшты, апошнія аб’яднанні фактычна былі філамацкімі філіяламі, бо погляды i памкненні ў маладзёжных актывістаў былі вельмі падобныя.

Калі ў 1817 годзе ўтварылася тайная арганізацыя студэнтаў Віленскага ўніверсітэта Таварыства філаматаў (аматараў навук), Ян Чачот, не задумваючыся, уступае ў гэтае згуртаванне, каб прыняць у iм самы актыўны ўдзел. Разам з Тамашом Занам, Адамам Міцкевічам, Юзафам Яжоўскім, Ануфрыем Петрашкевічам, Францішкам Малеўскім, Міхалам Рукевічам, Юзафам Кавалеўскім, Ігнатам Дамейкам i іншымі сябрамі-філаматамі ён paбiў усё, каб аб’яднаць беларускую моладзь для актыўнай грамадскай дзейнасці. Чачот надзвычай актыўна выступаў на філамацкіх пасяджэннях са cваімi творамі, з разглядам творчасці сяброў, з навуковымі паведамленнямі, paбiў агляды варшаўскага друку. Аб грунтоўнасці i сур’ёзнасці яго выступленняў сведчыць хаця б прачытаная на адным з такіх пасяджэнняў рэцэнзія на баладу Адама Міцкевіча «Курганок Марылі». Але больш за ўсё любілі філаматы Яна Чачота за яго вясёлыя i смелыя песні i вершы, якія ён пicaў да ўcix сходак i вечарынак філамацкай сям’і. Ян Чачот быў як бы штатным «песняром», ці «дударом» згуртавання. Прычым, як падкрэслівае «Польскі слоўнік біяграфічны», «спецыяльнасцю яго былі беларускія пecні, якія ён складаў да падзей дня на ўзор народных песень».

Паколькі розныя згуртаванні, тым больш тайныя, строга забараняліся, філаматы былі вельмі асцярожнымі ў падборы новых сяброў. Выбіраліся толькі надзейныя i здатныя да навуковай дзейнасці i літаратурнай творчасці студэнты. Таму Таварыства філаматаў было нешматлікай арганізацыяй. За ўвесь час свайго існавання ў яго ўваходзіла толькі дзевятнаццаць чалавек. Але гэта было па сутнасці толькі ядро больш шырокай арганізацыі моладзі. Філаматы iмкнyліся пашырыць свой уплыў на ўсю моладзь акругі Віленскага ўніверсітэта — гэта значыць Беларусі, Літвы i часткова Украіны. Таму яны шмат намаганняў прыкладалі для стварэння больш прадстаўнічых арганізацый. Першы iмi быў створаны Саюз сяброў, у які за адзін год увайшло 30 студэнтаў. У 1820 годзе намаганнямі Тамаша Зана было арганізавана Таварыства прамяністых, якое пасля было ператворана ў тайнае Таварыства філарэтаў (прыхільнікаў маральнай чысціні), якое падзялялася на чатыры аддзелы — фізіка-матэматычны (ён падзяляўся на саюзы — Малінавы, Ружовы, Зялёны), юрыдычны (саюзы — Белы, Ліловы), літаратурны (Блакітны саюз) i медыцынскі (Цёмна-ciнi саюз). Ян Чачот узначаліў літаратурны аддзел. Ён вельмі актыўна ўзяўся за згуртаванне мясцовых творчых сілаў, за выхаванне літаратурнай моладзі, з вялікай патрабавальнасцю ставячыся да яе творчасці, за што маладыя літаратары жартам празвалі яго Ментарам.

Кажучы пра філамацкі перыяд Чачотавай біяграфіі, нельга не адзначыць i яго дзейнасць як выдаўца i рэдактара твораў Адама Міцкевіча. Якраз Чачоту — як сябру i выдатнаму паэту — даручыў Міцкевіч выдаць у Вільні зборнік сваей паэзіі. Сам ён у гэты час настаўнічаў у Коўне i не заўсёды мог адтуль прыехаць. Ян Чачот, нягледзячы на вялікую загружанасць, з усёй адказнасцю ўзяўся за працу. Ён быў i рэдактарам, i карэктарам Міцкевічавай кнігi. Аўтар быў пастаўлены ў жорсткія тэрміны, таму спяшаўся дапісваць сваю кнігy. Ён сам адчуваў, што ў творах не усё ладна, але тут ён поўнасцю пакладаўся на паэтычны густ свайго рэдактара, якому даручаў папраўляць дзе трэба тэкст. Чачот уважліва чытаў прысланыя з Коўна творы сябра, paбiў у ix неабходныя праўкі. 3 некаторымі аўтар не мог згадзіцца, некаторыя ж з удзячнасцю прыняў. 3 гэтымі Чачотавымі папраўкамі мы i сённы чытаем асобныя творы вялікага Адама Міцкевіча.

Увогуле Таварыства філаматаў — была праўдзівая сям’я пабрацімаў, надзіва моцная i дружная. Узаемная дапамога ў вучобе, у побыце была звычайнай нормай у стасунках філаматаў.

У 1823 годзе было выкрыта царскімі ўладамі Таварыства філарэтаў, а ўслед за iм i Таварыства філаматаў. Для высвятлення ступeнi вінаватасці яго сяброў, маштабу дзейнасці згуртаванняў моладзі, ў Вільню быў пасланы сенатар Навасільцаў. Яго загадам каля 100 філарэтаў i філаматаў было кінyтa ў халодныя сцены розных віленскіх кляштараў, ператвораных у турму. Аж да красавіка 1824 года вялося следства. 3 яго сканчэннем зняволеных выпусцілі. Апрача чатырох — Тамаша Зана, Яна Чачота, Адама Сузіна i Яна Янкоўскага. Для вынясення прысуду цар Аляксандр I стварыў спецыяльны камітэт, у які ўвайшлі сенатар Мікалай Навасільцаў, міністр асветы Аляксандр Шышкоў i генерал Аляксей Аракчэеў. Згодна з прысудам, які быў зацверджаны царом, дзесяць філаматаў i дзесяць філарэтаў высылаліся ў «аддаленыя губерні» Pacii. Адам Міцкевіч, Юзаф Яжоўскі, Францішак Малеўскі i іншыя філаматы i філарэты былі вывезены ў Пецярбург. Самы суровы прысуд вынеслі тром найбольш актыўным удзельнікам згуртаванняў моладзі— Тамашу Зану, Яну Чачоту i Адаму Сузіну, якіх высылалі аж на Урал, дзе яны павінны былі яшчэ адсядзець у «крэпасці»: Зан — год, Чачот i Сузін — па паўгода. Ян Чачот трапіў у крэпасць Kiзiл. Адтуль, пасля адсідкі, яго перавялі ва Уфу. У 1830 годзе ён змог пераехаць у Маскву, а праз чатыры месяцы — у Цвер, пасля — у Таржок. У 1833 годзе яму дазволілі — пад нагляд паліцыі — вярнуцца ў Беларусь, у Лепель, дзе ён уладкаваўся на службу ў дырэкцыі Бярэзінскага канала. У Лепелі Ян Чачот заняўся зборам народных песень, якія потым увайшлі ў яго зборнікі. Толькі ў 1839 годзе «государь император высочайше повелеть соизволил», як гаворыцца у цыркуляры, адпусціць Яна Чачота дамоў, на Наваградчыну, i зняць з яго паліцэйскі нагляд. Яна Чачота, здароўе якога было падарвана за гады зняволення i ссылкі, узяў на пасаду бібліятэкара былы апякун філаматаў ліберальны граф Храптовіч, які валодаў адной з найбагацейшых у Еўропе бібліятэк, што знаходзіліся ў яго маёнтку ў Шчорсах. Пасля смерці гаспадара ў 1844 годзе Чачот жыў у cвaix сяброў на Наваградчыне — у вёсках Бортнікі, Вольная i Далматаўшчына, займаўся выданнем зборнікаў беларускага фальклору.

Пасля цяжкая хвароба прывяла яго у Друскенікі, «на воды». Але, на жаль, лячэнне не дало чаканага выніку, і 23 жніўня 1847 года Яна Чачота не стала. Пахавалі яго ў блізкай ад Друскенікаў вёсцы Ротніца, на парафіяльным цвінтары. Адам Міцкевіч, са спазненнем даведаўшыся пра смерць свайго сябра, з болем у сэрцы пicaў 26 чэрвеня 1853 года Ігнату Дамейку з Парыжа ў Чылі: «Дарагі Ігнат, вось што-кольвек пра нашых былых сяброў i мінулыя часы. 3 двух канцоў зямлі, якія аддалілі нас адзін ад аднаго, мы бачым па-рознаму цяперашнія часы, у мінулым жа мы сустракаемся па-ранейшаму. Не ведаю, цi вядома табе, што ад нас пайшоў твой ранейшы таварыш, а мой стары друг (з першага класа) Ян Чачот. Дзень яго смерці нам не вядомы. Мы даведаліся толькі, што ён памёр. Прыблізна ў той час, калі ён памёр, мне ўсё снілася пра яго адно i тое ж: што ён прыехаў у Парыж, а я з-за нейкіх перашкод не магу з iм пабачыцца. Гэта мучыла мяне ў сне, i я прачынаўся сумны.

Мне доўга не хацелася верыць весткам пра яго смерць, якія ў нас так цяжка праверыць. Цяпер я ведаю пэўна, што ён памёр. Доўгія гады i многія ўспаміны звязвалі мяне з iм. Перад смерцю ён выдаў беларускія пecнi, i яны там мелі вялікую прыхільнасць…»

Праз дзесяць гадоў пасля смepцi Яна Чачота сябры паставілі на яго магіле годны помнік, на якім i сёння можна прачытаць словы верша Антонія Эдварда Адынца, маладзейшага сябра паэта: